O bezpieczeństwie należy pamiętać na każdym etapie organizowania i prowadzenia zajęć. Dlatego też warto opracować odpowiednie procedury, które ułatwią nam pracę. Początkowo będziemy musieli zwracać na nie baczną uwagę. W tym celu warto stworzyć listę kontrolną i sprawdzać ją przed każdym pokazem lub eksperymentami wykonywanymi z dziećmi. Z czasem nawyki wejdą nam w krew i będziemy działać automatycznie.

Regulamin bibliotecznego laboratorium naukowego

Zajęcia prowadzone w laboratorium będą zajęciami dodatkowymi (nawet, gdy uczniowie przyjdą z nauczycielem). Dlatego też regulamin nie musi być tak sformalizowany, jak przepisy warunkujące korzystanie z pracowni chemicznej.

Tym, na co należy zwrócić szczególną uwagę i podkreślać to na każdym kroku, jest pojawianie się w eksperymentach niebezpiecznych substancji. Nawet doświadczenia ze zwykłą wodą mogą spowodować poślizgnięcie, a pęknięcie balona zbyt blisko ucha może spowodować uszkodzenie słuchu. Dzieci, zwłaszcza te młodsze, mogą jeszcze nie mieć świadomości tych zagrożeń. Podporządkowanie się poleceniom prowadzącego zajęcia pozwoli na zminimalizowanie zagrożenia.

Dla najmłodszych odkrywców świata nauki regulamin powinien być przedstawiony w formie obrazkowej. Wymowne symbole prezentujące poszczególne reguły będą łatwiejsze do zrozumienia i przyswojenia. Zwłaszcza, gdy uczestnicy nie potrafią jeszcze czytać. Warto też taki regulamin przygotować w większym formacie, a na jednej kartce formatu A3 lub A4 umieszczać tylko jeden punkt. Pozwoli to w łatwy sposób odnieść się do ewentualnego punktu, który akurat nie jest przestrzegany. Tak przygotowane reguły przed każdymi zajęciami można omawiać i przypinać do tablicy korkowej.

W starszych grupach regulamin może przyjmować formę wyłącznie pisemną. Aby unikać ciągłego pisania tych samych reguł (choć może stanowić to element wprowadzający w zajęcia), można wydrukować plakat z zasadami. Przypięcie go przed zajęciami do tablicy magnetycznej umożliwi nam stały dostęp do reguł, a uczestnikom da możliwość podpisania się, co będzie wyrazem akceptacji dokumentu.

Podczas pracy w bibliotecznym laboratorium naukowym często będzie pojawiało się polecenie zakazujące dzieciom jakiegoś działania. Przeważnie będzie ono dotyczyło niebezpiecznych doświadczeń, w których główną rolę będą grały niebezpieczne substancje lub ogień. Wprowadzają one realne zagrożenie dla zdrowia uczestnika zajęć, a na to nie możemy sobie pozwolić.

Stawianie granic poprzez określanie niedozwolonych działań może być problemowe. Przede wszystkim dlatego, że czynność zakazana staje się bardziej interesująca dla dziecka. Złamanie zakazu może stanowić także element wyzwania dla ucznia. Zwłaszcza, gdy jest on wśród innych dzieci i próbuje zdobyć uznanie rówieśników. W takiej sytuacji dziecko będzie dążyło do złamania zakazu.

Formułowanie zakazu jest jednak bardzo ważne i konieczne w przypadku wykonywania ryzykownych doświadczeń. Warto zwrócić na to szczególną uwagę. Podczas tworzenia komunikatu zakazu musimy pamiętać, aby język był dostosowany do grupy odbiorców. Zbyt skomplikowane polecenie może nie być zrozumiane przez dzieci, które dodatkowo nie zawsze dostrzegają ryzyko związane z niewłaściwym postępowaniem. Sam zakaz stanowi dla nich swego rodzaju ograniczenie w zaspokajaniu naturalnej potrzeby odkrywania świata.

Samo udzielenie komunikatu zawierającego zakaz powinniśmy zacząć od wyjaśnienia. Wskażmy, co się stanie, gdy niewłaściwe będą wykorzystywane dostępne narzędzia, sprzęt, substancje. Wezwanie do działania, polecenie wykonania czegoś lub zakaz formułujmy dopiero po wyjaśnieniu.

Wskażmy uczestnikom zajęć, że wykonując nasze polecenia uczynimy z nich wielkich odkrywców naukowego świata. Stwórzmy odpowiednią historię, dobrze przygotujmy się do zajęć, a zainteresujemy dzieci i ograniczymy ich dążenie do łamania ustalonych zasad.

W obszarze przygotowania merytorycznegonajważniejsze jest poznanie wszystkich doświadczeń. Począwszy od substancji, jakie potrzebne są do jego przeprowadzenia, ich kart specyfikacji (zwłaszcza w przypadku niebezpiecznych substancji chemicznych). Prowadzący musi wiedzieć, jak konkretne substancje działają na organizm człowieka. Wiedzieć, jak ograniczyć ewentualny negatywny wpływ.

Kluczowa jest także wiedza w obszarze zapobiegania potencjalnym zagrożeniom. Stare porzekadło głosi, że lepiej zapobiegać niż leczyć. Lepiej więc wyznaczyć odpowiednie strefy bezpieczeństwa, których nie mogą przekraczać uczestnicy zajęć niż później niwelować skutki niewłaściwego użycia substancji chemicznej.

Wyznaczenia stref bezpieczeństwa można dokonać w bardzo prosty sposób. W przypadku pokazu doświadczeń wystarczy ustawić krzesła (widownię) w odpowiedniej odległości od stołu doświadczalnego. Dla pewności można oddzielić przestrzeń pokazu od widowni taśmą. Nieco trudniej jest zapewnić bezpieczeństwo podczas zajęć, w których aktywny udział biorą uczniowie. Ze względu na fakt, iż mogą się przemieszczać strefy bezpieczeństwa mogą być (choć nie powinny) płynne. Najłatwiejszym rozwiązaniem będzie wytyczenie obszarów, gdzie uczniom nie wolno wejść. Wyklejenie ich taśmą na podłodze będzie najtańsze, najbezpieczniejsze i najmniej inwazyjne. Jednocześnie należy pamiętać o ciągłym przypominaniu zasad zawartych w regulaminie.

Przygotowując pomieszczenie do zajęć musimy wiedzieć, jak liczna będzie grupa. Dzięki tej wiedzy przygotujemy odpowiednią ilość stołów (stanowisk do eksperymentowania), sprzętu czy kart pracy. Musimy zaplanować czy dzieci będą wykonywały eksperymenty przy oddzielnych stanowiskach, będą pracowały w grupach czy może wszyscy razem przy jednym dużym stole. Wszystko to warunkuje ilość sprzętu, jaki musimy przygotować.

Znając liczebność grupy będziemy mogli rozstawić własne stanowisko, przy którym będą znajdowały się wszystkie potrzebne nam rzeczy (w tym także te niebezpieczne).Powinno znajdować się ono poza zasięgiem dzieci.

Warto wcześniej przygotować materiały do wszystkich doświadczeń. Należy przy tym pamiętać, że obowiązkowy jest także jeden zestaw dla prowadzącego. Potrzebny sprzęt i składniki można mieć ustawione na tackach, które następnie będą przenoszone na stoły, przy których będą pracowały dzieci. Na stanowisku pracy ucznia powinien znajdować się tylko sprzęt potrzebny do wykonania jednego eksperymentu. Większa liczba narzędzi może rozpraszać dziecko. Zmusza też prowadzącego do wyjaśniania, który sprzęt jest potrzebny. Zawsze w takiej sytuacji pojawi się przypadek, w którym dziecko weźmie nieodpowiednie naczynie.

Warto już podczas pierwszych zajęć włączyć dzieci i młodzież w czynności porządkowe. W regulaminie pojawił się zapis o zachowaniu porządku i sprzątnięciu własnego stanowiska pracy po zakończonym eksperymencie. Należy go egzekwować. Sprzątnięcie stanowiska po wykonaniu doświadczenia może się wiązać chociażby z przesunięciem wykorzystywanych narzędzi na środek stołu. W ten sposób zostanie przygotowane miejsce do wykonania kolejnego eksperymentu.

Angażowanie dzieci i młodzieży w czynności porządkowe może przybierać różne formy. Mogą oni np. zestawiać wszystkie naczynia w jedno miejsce. Do odpowiednich pojemników wlewać resztki substancji, które pojawiały się w doświadczeniu, porządkować stół po zajęciach, sprzątać ewentualne śmieci lub wycierać podłogę.

Czynności porządkowe, choćby najłatwiejsze, należy wykonywać według jasnych wskazówek osoby prowadzącej zajęcia. W doświadczeniach mogą pojawiać się bowiem substancje, których nie można ze sobą łączyć. Dlatego też edukator jako kompetentna osoba powinien nadzorować sprzątanie.

Lista kontrolna do sprawdzenia przed zajęciami

Jeżeli na którekolwiek pytanie odpowiedź jest negatywna należy skorygować ten obszar. Wszystkie odpowiedzi twierdzące świadczą, że osoba jest dobrze przygotowana do zajęć.

Pamiętajmy: rewelacyjnie opracowany regulamin, przedstawiony w sposób atrakcyjny dla uczniów i zrozumiany przez nich nie uchroni nas przed wszystkimi niebezpieczeństwami. Zawsze może znaleźć się młody odkrywca, który będzie w niewłaściwy sposób korzystał ze sprzętu i dostępnych substancji. Warto więc zastanowić się, czy przed rozpoczęciem zajęć w bibliotecznym laboratorium nie zainwestować kilkudziesięciu złotych i nie wykupić ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej. Nigdy nie wiemy, kto będzie znajdował się po drugiej stronie i czy konkretna sytuacja nie będzie uznana przez któregoś z rodziców za nieumyślne sprowadzenie zagrożenia na nasze dzieci. Takie sytuacje, choć rzadkie, zdarzają się. Nie obawiajmy się ich i rozpocznijmy działania na rzecz szerzenia wiedzy w bibliotece.